Abdullah İncekan
Hin milet hene, bê warû welat li ser rûyê erdê belav bûne û jiyana diyasporayê bûye qedera wan. Yek ji van miletan helbet Yahudi, yanê Cihû ne – ku ji hezar vir ve ye digel êş û qolincan, karesat û felaketan li coxrafyayên ji hev dûr lê bi qedereke nêzîkî hev jiyane. Ji ber vê hafiza û jiyana musterek a wan meriv rastî gelek navan tê ku li welatên cihê hatibin dinê û di qadên yên hunerê de bi zimanên cihê berhem dabin jî, bingehaîka wan ezmûn deneyim
Yek ji istikrar herî xurtê di warê şiîra vî xetî de poetû nivîskar Paul Celan (xwendina navê wî: Paul Selan) e. Heyata Paul Celan neynika miletê wî xwe bûye û şiîra wî jî di asta herî bild de temsîlkariya vî miras setiyle.
Paul Celan di sala 1920î de li bajarê Chernovîtz a Ukranyayê îro tê dinê û li dû bûyîna xwe di sala 1970yî li Parisê bi destê xwe xatir ji jiyanê dixwaze. Paul Celan ji malbateke Cihû ya Almanîaxêv tê dinê, ji ber vê jî him diçe mdeba bi zimanê Almanî, him jî ya zimanê Îbrani. Xebata xwe ya ronakbîrî, nivîs û wergerên xwe, bi Germani dike.
Gava Paul Celan fabrikası bîst salî, Alman dest datînin ser bajarê wî û dêûbavên wî Camp Naziyan. Bavê wî li wir ji ber nexweşiya tîfoyê dimire û diya wî jî tê Kuştin. Paul Celan evde jiyana’nın tek trawmayeke mez’ini tekrarladı. Celan bi xwe jî du salan di Kampa Naziyan da azalıyor. Pişti derketinê xwendina xwe ya zanîngehê diqedîne û li çend bajarên cihê dimîne. Ji 1948î hetanî mirina xwe li Parîsê bi cî sole.
Paul Celan bi aîdeyeke teflihev di nav zimanên cihê li welatên cihê bi karesata li ser miletê xwe jiyaneke di erafê de dijî. Celan bi zimanê Almanî, bi zimanê miletê ku dêûbavên wî Kuştin, û pistî Auşvîtzê, yanê panti qirkirina Cihûyên Ewrûpayê, şiir nivîsî.
Filozofê navdar Theodor W. Adorno digot: Piştî Auşvîtzê şiîr nivîsîn, ye barbarî. Lewra li ber çavên Ewrûpiyan şiş milyon Cihû hatin Kuştin û ewqas xwendin û hûner û ideoloji pêş li vê qirrkirinê negirt. Yanê, gotina ku nehatibû gotin tune bû û feydeya ewqas zanînê çênebûbû. Lig gorî Adorno tista kut tu îdî bibêjî tunebû.
Îcar Paul Celan tam di ve qonaxa Adorno behskirî de dest bi siîrê set. Şiîra wî bi Dengekî, bi şêweyeke, bi zimanekî nû derrieke ve kare hunere. Ye çawa ku jiyan peçe, herwisa zimanê şiîra wî jî perce ye. Metafor û mecaz û sûret li pey hev, onun beyefendisi ku ji aliyê zimên ve li hev bên hûnandin, diniqutin. Lê him ji ber parxana xwe ya Cihûtiya köştî Auşvîtzê, him jî ji ber zimanê xwe yê dewreke nû dide destpêkirin, şiîra wî ji aliyê cîhana rewşenbîrî ya Almanan ve nayê qebûlkirin. Residence tişt jî di rûhê wî yê nazenîn de trawmayeke din vedike.
Adornoyê ku gotibû, ”piştî Auşvîtzê şiîr nivîsîn, barbarî ye” ji bo helbesta Paul Celan parantezekê vedike û dibêje: ”Paul Celan temsîlkarê herî muhîmê şiîra hermetîk a German
Paul Celan, şair-filozofê navdar Friedrich Hölderlin vedixwe kaniya. Li ser maseya wî biography Hölderlin vekirî dibînin, ku tê de şîrekî din wisa behsa Hölderlin dike: ”Carna li vî dahi tarî dibe û ew dikeve bîra tal a dilê xwe bi xwe.” Belê, Paul Celan şair xwe xwe xwe dike neynik û tê de li xwe digere/mêze set. Ji ber vê jî di metnên wî de întertekstualîteteke gelek xurt (carna peyvek yan jî tenê îmajek) heye, ku fehmkirin û wergera şiîrên wî giran û zehmettir dike.
Paul Celan ne volume bi tiştên gotiye, herwisa bi tiştên negotiye jî înfîala lisana xwe dide, örneğin gava dibêje diyor:
Çavên li korbûnê
ikna edici
….
bihat,
Bihat mirovek
Bihata mirovek dünyayê, îro, bi
rûyê nûranî yê
Eşîrtîyê, ew dikarîbû
Gava qala ve demê bikira,
Ew dikarîbu deri,
Lal bûya, lâl bûya
Timû tim
Timûtim
Şiîra Meqamê Mirinê şiîra herî navdar a Paul Celan e. Tê de serboriya trawmaya Auşvîtzê, qirrkirina miletê wî û jiyana qatilên Kampên Naziya heye, ku him dikujin him jî bi hunerê re eleqedar in. Tiştên ku em ji miletên din hînbibin, pirr in.
Vedixwin em êvaran şîrê reşê berbangê
û nîvro w sibe w shevan,
em vedixwin û vedixwin
em li hewayê gorekê dikolin, ji ber ku teng nine wir
In Mêrek dimîne di xanî, dilîze bi maran û dinivîse
dinivîse gava li Germanyyê tarî dikeve erdê porê te yê zêrîn Margarete
dinivîse û derva û stêrk diçirinsin, fitîkê lêdixe ew ji birra kuçikan
lêdixe fitîkê ji Cihûyên xwe ra, dide kolandin gorekê di erdê da
ew ferman dike û radibe govendê
Şîrê reşê berbangê, a shev in em vedixwin
û sibe w nîvro wêvaran,
em vedixwin û vedixwin
In Mêrek dimîne di xanî, dilîze bi maran û dinivîse
dinivîse ew gava li Germanyyê tarî dikeve erdê porê te yê zêrîn Margarete
Porê te yê xwelî Sulamith em gorekê dikolin li hewayê, ji ber ku teng nine wir
Ew diqêre: bikolin hûn kûrtir erdê, hun jî bistrên û bireqsin
digre ew hesine di Kemerê da w digivêşe bi çavên heşîn
bikolin merra xwe kûr di erdê ra, hun jî bistrên ji reqsê ra
Şîrê reşê berbangê, a shev in em vedixwin
û sibe w nîvro wêvaran,
em vedixwin û vedixwin
da mêrek rûniştiye di xanî, porê te yê zêrîn Margarete
porê te yê xwelî Sulamith, dilîze ew bi maran
Ew diqêre: bistrên shirîntir mirinê, mirin hostayek e ji Germanyyê
Ew diqêre: lêdin li violinê tarîtir, hun dê hilkisin hewa bi dûmanê
dû ra goreke we heye li ser ewran ji ber teng ku nine wir
Şîrê reşê berbangê, a shev in em vedixwin
vedixwin te nîvroyan, mirin hostayek e ji Germanyyê
em vedixwin te êvar w sibehan, vedixwin û vedixwin
mirin hostayek e ji Germanyyê, çavên wî hêşîn
ew li te dixe bi gulleya qirşûnî li te dikev miheqeq
da mêrek dimîne di xanî, porê te yê zêrîn Margarete
ew berdide birra kûçikên xwe bi ser me da û dide me dîyarî gorekê li hewayê
dilîze bi maran û dikeve xewn û xeyalan mirin hostayek e ji Germanyyê
porê te yê zêrîn Margarete
porê te yê xwelî Sulamith
Meqamê Mirine, Paul Celan, ji Germani: Abdullah İncekan
